Reminder of HHH meeting on Sept. 8: Farewell address by Prof. Frank Huisman

Save the date: Afscheidsrede Frank Huisman

Beste collega’s, vrienden en familie,

Ter gelegenheid van het emeritaat van Prof. Dr. Frank Huisman,
hoogleraar medische geschiedenis aan het UMC Utrecht, organiseren wij op:

Vrijdag 8 september 2023, vanaf 13.00 uur:

Symposium

‘Het verleden informeert de toekomst: hoe kunnen we een volgende gezondheidscrisis voorkomen?’

Sprekers:
Prof. Dr. Seye Abimbola,
Prof. Dr. Rina Knoeff,
Dr. Floor Haalboom,
Prof. Dr. Henk te Velde
en
Dr. Anja Schreijer

Uitreiking G.A. Lindeboomprijs

Afscheidsrede
‘Van Thorbecke tot zorginfarct’

Feestelijke receptie

Locatie: Leeuwenberghkerk, Servaasbolwerk 1A, Utrecht
Aanmelding via: afscheidsredeFrankHuisman@umcutrecht.nl

Abstracts

De rokende mestvaalt. Lichaam en omgevingsfactoren in vroegmoderne koortsen
Prof.dr Rina Knoeff (Universiteit Groningen)

De negentiende-eeuwse introductie van het laboratorium in de medische praktijk heeft de manier waarop we denken over besmettelijke ziekten radicaal veranderd. We zien de pest niet langer als een straf van God, maar als het gevolg van een besmetting met de Yersina pestis bacterie. Op dezelfde manier verbinden we cholera met vibrio cholerae en griep met influenza virussen. Tegenwoordig construeert het laboratorium de identiteit van besmettelijke ziekten. In dit model is er voor iedere besmettelijke ziekte een eigen pathogeen, een bacterie of virus, en één enkele remedie (meestal een vaccin).
In de vroegmoderne tijd werden besmettelijke ziekten anders – meer ecologisch – geconstrueerd. Een centraal element in deze constructies was het idee dat het lichaam een integraal onderdeel is van de omgeving. De huid werd gezien als een open barrière waardoor (schadelijke) dampen gemakkelijk naar binnen en naar buiten konden vloeien. Zo vergeleek William Grant in zijn Essay on the pestilential fever of Sydenham (1775) het menselijk lichaam met een rokende mestvaalt ‘with a vapour exhaling from every part of it and with the capacity to inspire and swallow the vapours of each other’ (p.7). In dit vroegmoderne model waren sociaal-ecologische factoren, en niet virussen en bacterieën, belangrijk in het identificeren en bestrijden van epidemieën (en endemieën). Interessant genoeg waren deze factoren nauw verbonden met politiek, gender en moraliteit.
In mijn lezing wil ik de vraag centraal stellen wat we kunnen leren van de vroegmoderne ecologische aanpak van epidemieën voor het ontwikkelen van preventiestrategieën nu. Welke niet-biomedische factoren spelen nu nog steeds (onbewust) een rol en zouden we moeten meenemen in toekomstig beleid?

Gezondheid en economie in het Antropoceen
Dr Floor Haalboom (Erasmus MC, Universiteit Utrecht)

Welkom in het Antropoceen: de jongste periode in de geschiedenis van de aarde waarin menselijke activiteiten zoveel impact hebben dat ze in aardlagen terug te vinden zijn. Denk aan nucleair afval, plastics en stijgende concentraties broeikasgassen in de atmosfeer. Naast geologen zijn de afgelopen jaren ook allerlei wetenschappers, kunstenaars en opiniemakers het woord Antropoceen gaan gebruiken. Het begrip voorziet in een behoefte om de rol van de mens in veelal somber stemmende complexe problemen zoals de klimaatcrisis en een nieuwe uitstervingsgolf te benadrukken. Het Antropoceen zet aan tot nadenken over de innige verbondenheid tussen de geschiedenis van mensen, andere levende wezens en de Aarde; én over het ongewisse voortbestaan van allerlei aardbewoners door menselijk toedoen.
Ook in de medische wereld wint het Antropoceen terrein. Zo schaart het gerenommeerde medische tijdschrift The Lancet publicaties over duurzame en gezonde voeding en over ‘planetaire gezondheid’ onder de noemer van het Antropoceen. Ook duiden experts nieuwe zoönosen zoals Covid-19 in dit verband: intensief contact tussen mensen en wilde dieren, grootschalige handel en industriële veehouderij beïnvloeden de mondiale verspreiding van ziekteverwekkers.
Deze lezing duidt actuele en toekomstige gezondheidsproblematiek met een geschiedenis van het Antropoceen en doet een appel aan politiek, beleidsmakers en gezondheidszorg. Aan de ene kant vraagt het Antropoceen om een veel bredere en langere-termijn blik op gezondheid dan nu gemeengoed is, vanwege alle onderlinge verbanden tussen mondiale economische activiteiten, de Aarde en haar menselijke en niet-menselijke bewoners. Aan de andere kant hebben we een genuanceerder begrip nodig van wie verantwoordelijk en wie kwetsbaar is voor de gezondheidsproblemen van het Antropoceen.

Over het politieke gebrek aan tijd
Prof.dr Henk te Velde (Universiteit Leiden)

Onlangs verzuchtte de voorzitter van de Staatscommissie Demografische ontwikkelingen 2050: stel dat we in de jaren zeventig al beleid waren gaan maken voor klimaat of migratie! Wat zou de wereld er dan nu anders uit hebben gezien. Maar het beleid bleef beperkt tot de ozonlaag en zure regen. Waarom is het toch zo moeilijk samenhangend en structureel beleid te maken voor een crisis die zich op de langere termijn voordoet? Een cynicus zou het antwoord wellicht zoeken in de aard van politici voor wie alles draait om machtsbehoud en eigenbaat in het hier en nu. Dat antwoord is weinig behulpzaam want sinds de democratische Franse Revolutie de onwankelbaar principiële Robespierre aan de macht bracht, weten we dat een morele dictatuur geen beter alternatief is. Er is blijkbaar iets in de aard van parlementair-
democratische politiek dat een structurele aanpak van een crisis op lange termijn moeilijk maakt.
Een politiek filosoof betoogde dat parlementaire politiek draait om de agenda. Welke problemen worden wanneer behandeld en aangepakt, welke als eerste? Prioritering gaat over volgorde en dus over tijd. De verleiding is dan groot om niet het meest fundamentele maar het meest voor de hand liggende probleem eerst te behandelen. Daarbij komt een paradox: voor de oplossing van grote problemen is draagvlak nodig, zo niet consensus en dat kost tijd. Overleg gaat traag en politiek komt er pas beweging als een kwestie echt urgent is, anders komt die niet bovenaan de agenda. Er dus tijd nodig voor een oplossing maar een urgent probleem moet meteen opgelost worden. Hoe valt dat te rijmen? Als de crisis zich letterlijk aan iedereen opdringt, staan alle neuzen dezelfde kant op: in Oekraïne en zelfs in het gehele Westen was de consensus groot vanaf het moment dat Putins legers de grens overstaken en de oorlog een feit was. De Nederlandse geschiedenis laat zien dat het bovendien een stuk makkelijker is om de put te dempen als het kalf al verdronken is. Letterlijk soms, na de Watersnood van 1953 was de bereidheid tot de bouw van de Deltawerken groot. Het beste argument is blijkbaar niet dat het vijf voor twaalf is maar dat het te laat is.
Hoe politici te overtuigen van de urgentie van een kwestie die op het moment zelf niet meteen aan de orde is, maar op den duur wel een grote crisis kan veroorzaken en om preventie in plaats van oplossingen achteraf vraagt? Aan de hand van voorbeelden uit de Nederlandse geschiedenis zal ik nagaan hoe in het verleden draagvlak tot stand kwam en welke strategie bij het bewerken van de politiek het meeste kans van slagen heeft.